ఇది బహుళ సభ్య సంస్థ. ప్రారంభంలో 1950, జనవరి 25 నుంచి 1989, అక్టోబర్‌ 15 వరకు ఏకసభ్య కమిషన్‌గా కొనసాగింది. 1989, అక్టోబర్‌ 16న బహుళసభ్య కమిషన్‌గా మారింది. కానీ 1990లో తిరిగి ఏకసభ్య కమిషన్‌గా కొనసాగింది. చివరికి 1993 నుంచి ఒక ప్రధాన ఎన్నికల కమిషన్‌తో పాటు ఇద్దరు కమిషనర్లను కలిగి ఉండి బహుళసభ్య సంస్థగా పనిచేస్తుంది.
ఏర్పాటు- 1950, జనవరి 25
నోట్‌: జనవరి 25ను ప్రతి ఏడాది జాతీయ ఓటర్ల దినోత్సవంగా నిర్వహిస్తున్నారు. మొదటిసారి 2011లో నిర్వహించారు. రాజ్యాంగంలోని 15వ భాగంలో 324 నుంచి 329 వరకు ఉన్న ఆర్టికల్స్‌ కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం గురించి పేర్కొంటున్నాయి.
నిర్మాణం: కేంద్ర ఎన్నికల సంస్థ రాజ్యాంగ సంస్థ, శాశ్వతసంస్థ.
324 ఆర్టికల్‌ ప్రకారం ఒక ప్రధాన ఎన్నికల కమిషనర్‌, ఇద్దరు ఎన్నికల కమిషనర్లు ఉంటారు. వీరిని రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు.
అధికారాలు-విధులు
324 (1) ఆర్టికల్‌ ప్రకారం కింది విధులు నిర్వహిస్తుంది.
రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి, పార్లమెంట్‌, శాసనసభ, శాసనమండలి ఎన్నికలు నిర్వహిస్తుంది. కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం విధులను 3 రకాలుగా పేర్కొనవచ్చు. అవి..
1. పరిపాలన విధులు
ఓటర్ల జాబితాను రూపొందించడం, నిర్ణీత కాలవ్యవధిలో వాటిని సవరించడం
పార్లమెంట్‌ చేసిన డీలిమిటేషన్‌ కమిషన్‌ చట్టం ప్రకారం నియోజకవర్గాల భౌగోళిక పరిధిని నిర్ణయించడం
ఎన్నికల షెడ్యూల్‌ ప్రకటించడం, ఎన్నికల నోటిఫికేషన్‌, నామినేషన్ల స్వీకరణ, పరిశీలన, పోలింగ్‌ తేదీల ఖరారు పర్యవేక్షణ
రాజకీయ పార్టీలను గుర్తించడం, వాటికి గుర్తులను కేటాయించడం
2. సలహా విధులు
పార్లమెంట్‌, రాష్ట్రశాసన సభ్యుల అనర్హతకు సంబంధించి రాష్ట్రపతి, గవర్నర్‌కు సలహా ఇస్తుంది.
3. అర్ధన్యాయసంబంధమైన విధులు- (క్వాజీ జుడీషియల్‌)
రాజకీయ పార్టీల మధ్య వచ్చే వివాదాలను విచారించి, పార్టీల వాదనలను విని పరిష్కరిస్తుంది. ఈ సందర్భంలో ట్రిబ్యునల్‌ లాగా పనిచేస్తుంది. కాబట్టి ‘క్వాజీ జుడీషియల్‌ పవర్‌' అంటారు.
నోట్‌: ఎన్నికల ఫలితాలు ప్రకటించక ముందు వచ్చిన వివాదాలను మాత్రమే కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం పరిష్కరిస్తుంది. ఎన్నికల ఫలితాలు వెలువడిన తర్వాత ఏ వివాదమైనా బాధితులు ఎన్నికల పిటిషన్‌ను హైకోర్టులోనే దాఖలు చేయాలి.
- 325 ఆర్టికల్‌ ప్రకారం మతం, కులం, జాతి, లింగ ప్రాతిపదికలపై ఏ పౌరునికి ఓటు హక్కు నిరాకరించరాదు. అలాగే ప్రత్యేక గుర్తింపు ఇవ్వరాదు.
- 326 ఆర్టికల్‌ ప్రకారం వయోజన ఓటుహక్కును గుర్తించారు. పార్లమెంట్‌, రాష్ట్రశాసనసభకు సార్వజనీన ఓటుహక్కు ప్రాతిపదికపైనా ఎన్నికలు జరుగుతాయి.
- 327 ఆర్టికల్‌ ప్రకారం పార్లమెంట్‌, రాష్ట్రశాసనసభ ఎన్నికలకు సంబంధించిన విషయాలపై ఒక చట్టం ద్వారా విషయాలను నిర్ణయించవచ్చు.
- 328 ఆర్టికల్‌ ప్రకారం పార్లమెంట్‌ చట్టం చేయనంత వరకు రాష్ట్ర శాసనసభ ఎన్నికలకు సంబంధించిన అంశాలపై చట్టాలు చేసుకునే అధికారం ఉంటుంది.
- 329 ఆర్టికల్‌ ప్రకారం ఎన్నికల ప్రక్రియ ప్రారంభమైన తర్వాత న్యాయస్థానం సాధారణంగా ఎన్నికల ప్రక్రియలో జోక్యం చేసుకోకూడదు.
నోట్‌: ఎన్నికల తేదీని ప్రకటించడం మొదలైన అంశాలు పూర్తిగా కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం విశిష్ట అధికారాలు. ఇందులో న్యాయస్థానం జోక్యం చేసుకోలేదని మక్కల్‌ శక్తి కచ్చి Vs ఎలక్షన్‌ కమిషన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా (2011) కేసులో సుప్రీంకోర్ట్‌ తీర్పు చెప్పింది.
- ప్రస్తుత కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం ప్రధాన కమిషనర్‌- సునీల్‌ అరోరా
- కమిషనర్లు- సుశీల్‌ చంద్ర, రాజీవ్‌కుమార్‌
- పదవీకాలం 65 సంవత్సరాల వయస్సు లేదా 6 సంవత్సరాల సమయం.
- కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం ప్రధాన కార్యాలయం పేరు ‘నిర్వచన్‌ సదన్‌'